Wanneer wordt het gedrag van iemand aan hem of haar toerekenbaar? Zijn er andere gradaties mogelijk dan volledig niet of volledig wel toerekenbaar? En als het dan als toerekenbaar wordt beschouwd, wat is de “gepaste” – of misschien beter gewenste – manier om er mee om te gaan?

Het is al een hele tijd geleden dat ik voor het eerst met deze vragen bezig was. Ik was aan het werken in een buurt in het Gentse waarvan nogal snel wordt gezegd dat ze achtergesteld is en er heel wat problemen inclusief probleemjongeren zijn.

 

Die woensdagnamiddag zag ik in de straat waar ik aan het werk was, het ene na het andere kind passeren met quasi niet anders dan een trieste indruk op het aangezicht en met begeleidende volwassenen die hen benaderden op een manier die verre van constructief overkwam.^[01] Denk aan zeer negatief bewoorden. Roepen. Het kind beladen met schuld. Geen aandacht hebben voor wat leeft in het kind. Niet bezig zijn met het kind tout court, terwijl het daar duidelijk nood aan had. Dit is geen vinger naar de volwassenen in kwestie. Ik heb begrip dat dit een tijdsopname is en dat er veel meer kan spelen in hun leven waar ik niet op de hoogte van ben om rekening mee te houden. Geen idee waarom het mij zo opviel, maar het deed mij wel denken aan jongeren van verschillende leeftijden die zaken doen die we als niet wenselijk beschouwen (in zeer uiteenlopende gradaties) en hoe we daar naar kijken. En ik vond het heel moeilijk om een lijn te trekken in welke leeftijd en welke omstandigheden we aanvaarden als zijnde niet de eigen schuld van de persoon in kwestie en welke wel, alsook wat de gepaste reactie is daarop. Ik heb het ook steeds moeilijker met de noodzaak om een lijn te trekken en iemand aan één van de twee kanten te zetten alsof er geen enorm veld van mogelijkheden is tussen twee polen (Wel of geen eigen schuld). Ik schrijf dit stukje nu omdat ik Saskia Van Nieuwenhove al een tijdje volg en met verwondering kijk naar de verhalen die ze brengt en hoe onze maatschappij denkt een antwoord te hebben en te moeten geven.

 

Volgens mij is er geen duidelijke leeftijd gecombineerd met opvoeding en omstandigheden waarop iemand volledig zelf verantwoordelijk is, in die mate dat het vereist dat een straf met lijden (en schuld en schaamte) het gevolg hoeft te zijn voor eender wat er gebeurd.^[02]Tegelijk ben ik een vurig voorstander dat eenieder volle verantwoordelijkheid neemt voor zijn aandeel in eender wat die doet En toch lijkt het in sommige gevallen voor bepaalde mensen en/of instanties alsof iets heel duidelijk enkel aan de persoon te wijten is en wat de gepaste maatregel is om te nemen. Om het “op te lossen”. Maar om wat juist op te lossen? Het probleem dat de persoon heeft? De “overlast” die hij bezorgt? En nog moeilijker: hoe het dan op te lossen? Los van de nuttige maar al te vaak niet gestelde vraag: moet en/of kan er iets “opgelost” worden? En moet of kan dat nu?

 

Dit is geen pleidooi om niets te doen of te laten betijen. Alsof we het ze zomaar moeten vergeven als er iets ernstigs gebeurd. Alsof we geen rekening moeten houden met de impact van  handelen op anderen. Mensen moeten zeker aangesproken worden op de consequenties van hun gedrag. Rechzetten wat scheef is. Tegelijk zie ik heel veel mogelijke manieren van benaderen, vrij weinig vragen naar de effectiviteit van de gekozen benadering en heel veel uitdaging in het genuanceerd inschatten van wat nu te bekijken als scheef, if anything.^[03]Ik ben de laatste tijd helemaal ondersteboven van wehavethechoice.org – met dit filmpje ook. De boodschap dat we de keuze hebben, niet om onszelf schuldig te voelen als het niet lukt, niet om anderen te verwijten, maar als uitdaging om te proberen het steeds beter te doen en te kiezen voor wie we willen zijn en hoe we willen samenleven. Om voorbij het oordeel te stappen.

 

Tegelijk wil ik pleiten voor het zoeken naar manieren waar schuld en schaamte een zo klein mogelijke rol spelen omdat dat zelden helpt en al zeker niet in de mate dat het nu vaak wordt aangewend. Misschien helpt het ook om voorvallen niet buiten de mogelijkheden van onszelf te leggen. Alsof het niet menselijk is. Alsof het niet wenselijk gedrag iets is dat “ons” niet kan overkomen.^[04] Mensen die hier vaker iets lezen weten dat ik nogal zot ben van Jan De Laender’s boek “Hart van de duisterernis. Psychologie van de menselijke wreedheid” Alsof wij niet af en toe herinnerd moeten worden – door onszelf of iemand anders – aan wie we willen en zouden kunnen zijn om er het beste van te kunnen maken. Alsof straf ooit veel helpt op de manier dat we dat voor ogen hebben.^[05]Straf kan gedrag misschien beinvloeden, maar willen we enkel werken op gedrag in de wetenschap dat we dan geen verandering of zelfs het tegenovergestelde teweeg brengen op vlak van motivatie? Meer info? Aware parenting, geweldloze communicatie, psychologie van de motivatie, …

 

Dit is een oproep om te handelen vanuit de realiteit van twijfel en onduidelijkheid. Om daar eerlijk over te zijn. Om bij twijfel te kiezen voor het angstaanjagende loslaten en handelen in vertrouwen. Om elkaar daar in te steunen en te helpen. Laat ons werken MET elkaar in de plaats van iets te doen AAN de ander. Laat ons niet doen alsof het ons niet zou kunnen overkomen. Al was het maar om wie u wil zijn voor uzelf – begripvol, geduldig, evenwichtig, rationeel, empatisch, … – en niet wie u denkt te moeten zijn voor de ander – streng, dwingend, sturend, … Durf te zien hoe moeilijk het is om iets voor een ander in te schatten. En denk hoe u zelf zou willen behandeld worden in het misschien onmogelijke geval – prijs uzelf dan heel gelukkig – dat het u zou overkomen.